Лаҳзаҳои душвор инсонҳои қавиро ба вуҷуд меоранд, инсонҳои қавӣ лаҳзаҳои хубро ба вуҷуд меоранд, лаҳзаҳои хуб инсонҳои заифро ба вуҷуд меоранд, инсонҳои заиф лаҳзаҳои душворро ба вуҷуд меоранд – Ҳикмати шарқӣ
Халқи тоҷик дар таърихи даврони истиқлолият шоҳиди воқеии амалӣ гаштани ин ҳикмати санҷидашуда гардид. Маҳз бо талошу заҳмат, мардонагӣ ва ҷонфидоии фарзанди фарзонаи миллат Эмомалӣ Раҳмон оташи ҷанги шаҳрвандӣ хомўш гардида, заминаи ваҳдати халқи тоҷик ва эъмори давлати ҳуқуқбунёд ва дунявӣ фароҳам омад.
Дар шароити муосир барои расидан ба ин ҳадафҳо татбиқи сиёсати хориҷии дурусту мутавозин ва муайян намудани афзалиятҳои он бо назардошти манфиатҳои миллӣ ва имкониятҳои воқеӣ зарур мебошад. Бо назардошти ташаккули равандҳои ҷаҳонишавӣ, хатари зуҳуроти номатлуб ва боло рафтани аҳамияти минтақаҳои алоҳида додани афзалият ба самти минтақавӣ дар сиёсати хориҷӣ – дар қиболи кишварҳои Осиёи Марказӣ яке аз заруратҳои аслии ҳифзи амнияти минтақавӣ ва таъмини манфиатҳои милии кишварҳои минтақа ба шумор меравад.
Маҳз ба ҳамин хотир Сарвари давлат дар Муроҷиатномаи аввалини хеш ба мардуми шарифи Тоҷикистон аз 12-уми декабри соли 1992 принсипҳои асосии сиёсати дохиливу хориҷиро изҳор намуд, ки дар он асли «мустаҳкам кардан ва боз ҳам инкишоф додани алоқаҳои неки ҳамсоягӣ ва ҳамкории ҳамаҷониба бо давлатҳои Ўзбекистон, Қазоқистон, Қирғизистон ва Туркманистон» нақши муҳим дошт.
Яъне додани авлавияти минтақавӣ дар сиёсати хориҷӣ яке аз заруратҳое буд, ки бо таърихи ташаккули давлатдории тоҷикон дар замони Шўравӣ, махсусияти ҷуғрофии минтақа, гузаштаи умумии таърихии халқҳои маскуни Осиёи Марказӣ ва фарҳанги хоссаи мардумони он вобастагӣ дошта, аз рўзҳои аввали ба сари қудрат омадани Э.Раҳмон расман изҳор гардид.
Ин пухтакорӣ сабаби мустаҳкам гаштани ҳамкории минтақавӣ, ҷалби кишварҳо ба раванди музокироти сулҳи тоҷикон, ширкати онҳо дар рафти ҳифзи сарҳади Тоҷикистону Афғонистон ҳамчун сарҳади ҷанубии минтақа ва кафолати онҳо аз иҷрои нуқтаҳои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон гардид. Чунин ҳолат аз ҳамбастагии минтақавӣ, таърихӣ ва манфиатҳои мутақобилаи онҳо бо Тоҷикистон шаҳодат медиҳад.
Дар оғози асри XXI дар шароити тағйирёбии бунёдии низоми муносибатҳои байналмилалӣ – 24 сентябри соли 2002 аввалин санади муҳимми муайянкунандаи сиёсати хориҷии кишвар – Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид, ки дар он мақоми кишварҳои Осиёи Марказӣ баланд буда, зарурати рушди ҳамкорӣ ва ҳусни ҳамҷаворӣ бо онҳо дар боби алоҳида (боби дуюм) таъкид мегардид.
Дар оғози даҳсолаи дуюми асри навин ҳаводиси нави муносибатҳои байналмилалӣ, ба хусус «Баҳори араб», буҳрони Ироқ ва Сурия, зуҳури ДИИШ ва масъалаи Украина воқеиятҳои наверо барои ҷаҳониён возеҳ намуданд, ки бо зуҳури хатарҳои нав ва шиддат гирифтани хатарҳои маъмулӣ алоқаманд буданд. Хатару таҳдидҳои нави ҷаҳонӣ ҳамқадам бо раванди ҷаҳонишавӣ буда инкишоф меёбанд. Аз ин рў, барои пешгирӣ ва мубориза бо онҳо усулҳои нав ва муассир зарур мебошанд.
Таҳлили равандҳои муосири байналмилалӣ аллакай на танҳо муносибати геополитикӣ, балки геоиқтисодиро тақозо менамояд. Имрўз кишварҳои миллиро мебояд дар қиёс бо замон пешин ҳар чи бештар равандҳои минтақавӣ ва ҷаҳониро ба инобат гиранд.
Бо назардошти воқеиятҳои муосир зарурати қабули чораҳои махсус, асноди меъёрӣ-ҳуқуқӣ ва ваҳдати талоши кишварҳои минтақа возеҳ мегардад. Тоҷикистон низ бо сарварии Пешвои хирадманд Э.Раҳмон барои пешгирии хатарҳои муосир ва муайян намудани ҳадафҳои сиёсати хориҷӣ чораҳои муайянеро меандешид. Дар ин самт яке аз асноди муҳим Консепсияи сиёсати хориҷӣ мебошад.
Консепсия таҳия ва роҳандозии чунин сиёсати хориҷиро пешбинӣ мекунад, ки он ба мутобиқ намудани рушди кишвар ба равандҳои тавсеаёбандаи ҳамгироӣ, минтақавишавӣ ва ҷаҳонишавӣ мусоидат намояд, имкониятҳои муносиби навро ҷиҳати пешгирӣ ва рафъи хатарҳову чолишҳои имконпазир ба амнияти миллии он фароҳам оварад, заминаҳои мусоидро барои татбиқи пайгиронаи манфиатҳои миллӣ дар асоси воқеъбинӣ ва мутавозинӣ таъмин кунад. Дар низоми равобити байнидавлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон кишварҳои ҳамҷавор мақоми авло доранд. Тоҷикистон ҷонибдори густариши минбаъдаи таҷрибаи мусбӣ, бисёрасра ва созандаи ҳамзистии дўстонаи халқҳои Осиёи Марказӣ мебошад.
Ҷанбаи муҳим дар самти татбиқи сиёсати минтақавӣ қатъияти сарвари давлат дар масъалаи рушду таҳкими ҳамкорӣ бо Ҷумҳурии Ӯзбекистон ба шумор меравад. Тавре маълум ин кишвар аз солҳои аввали истиқлолият то оғози ҳазораи нав ба шарики асосии тиҷоратии Тоҷикистон табдил ёфт. Зиёда аз он 16 июни соли 2000 байни ҷонибҳо Аҳдномаи абадии дӯстӣ ба имзо расид, ки то ҳол дар сиёсати хориҷии мо назир надорад.
Вале аз соли 2000-ум инҷониб муносибати ду кишвари ба ҳам дўсту бародар коста гардида, миёни кишварҳо режими раводид ҷорӣ гардид. Гардиши мол то ба дараҷае поён рафт, ки он соли 2015 ба 9 млн доллари амрикоӣ расид. Дар баробари ин сатҳи ҳамкориҳои сиёсӣ низ хислати тундро касб карда, масъалаи обу энергетика ба яке аз омилҳои низоъомез дар равобити кишварҳо табдил ёфт.
Новобаста аз ин, ҳангоми авҷи ташаннуҷи ихтилофи кишварҳо зимни таҳияи Консепсияи нави сиёсати хориҷӣ мақоми Ӯзбекистон дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон муҳим арзёбӣ гардида, муҳим ва зарур будани муносибатҳои баробар, мутақобилан судманд, беғараз ва устувор ҳамчун омилҳои муайянкунанда таъкид гардид.
Чунин муносибат ва изҳори анъанаҳои ҳамсоягӣ ва камоли инсонӣ зимни вафоти аввалин Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Ислом Каримов, ширкат дар маросими такфини ў аз суннатҳои неки мардуми тоҷик шаҳодат медод, ки минбаъд заминаи то сатҳи стратегӣ расидани ҳамкориҳои ду кишвари дӯсту ҳамсоя гардиданд.
Ташаккул ва татбиқи сиёсати хориҷӣ, ки меҳвари онро сиёсати «дарҳои кушода» ташкил медиҳад, аз дастовардҳои бузурги давлати мо дар замони соҳибистиқлолӣ ба шумор меравад. Ҳамагон медонанд, ки амалӣ намудани чунин сиёсат аз ҷасорату намунаи бевоситаи Пешвои миллат бармеояд.
Давлати мо дар доираи сиёсати «дарҳои кушода» дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар сиёсати хориҷии хеш таваҷҷуҳи асосиро нахуст ба таҳким ва тавсеаи муносиботи ҳасана бо кишварҳои ҳамсояи Осиёи Марказӣ – Ӯзбекистон, Қазоқистон, Туркманистон ва Қирғизистон равона намуда, равобит бо ин давлатҳоро дар асоси дӯстӣ, эҳтирому эътимоди тарафайн, хайрхоҳӣ ва ҳамкории судманду созанда таҳкиму густариш бахшидааст.
Тоҷикистон феълан ҳамкории хориҷӣ ва равобити дӯстонаро бо се кишвари ин минтақа (ба истиснои Қирғизистон) дар асоси шарикии стратегӣ амалӣ менамояд, ки ин раванд ба манфиати мардумони ҳамаи давлатҳо мебошад.
Тавре Пешвои миллат таъкид намуданд, «Тоҷикистон тақвияти дӯстии таърихии мардумони Осиёи Марказиро амри усулан зарурӣ медонад ва ҳамзамон бо ин, ҷонибдори густариши равобити ҳасана, ҳамкории иқтисодӣ ва фарҳангиву гуманитарӣ, равуои озоди одамону нақлиёт ва интиқоли бемамониати сармояву хизматрасониҳо буда, ҷиҳати таҳкими равандҳои ҳамгироӣ ҷонибдори рафъи низоми раводид дар минтақа аст.
Таҳкими ҳамкорӣ бо кишварҳои минтақа аз як тараф дар заминаи умумиятҳои таърихӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ ва иқтисодӣ сурат гирад, аз ҷониби дигар, дар заминаи муносибати дўстонаи Пешвои миллат бо сарварони кишварҳои Осиёи Марказӣ тақвият меёбад. Чунин сиёсат дар доираи созмони минтақавию байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид, Созмони Ҳамкории Шанхай, Созмони Аҳдномаи Амнияти Дастаҷамъӣ, Иттиҳоди давлатҳои мустақил, Созмони ҳамкории иқтисодӣ, Созмони ҳамкории исломӣ, Машвари ҳамкорӣ ва тадбирҳои боварӣ дар Осиё сурат гирифта, ҳадафи рифоҳи умумӣ ва таъмини амнияти минтақавиро пайгирӣ менамоянд.
Ҳамзамон ташаббусҳои Пешвои миллат, аз ҷумла Соли 2003 – соли байналмилалии «Оби тоза», солҳои 2005-2015 Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт”, соли 2013 Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об ва Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028», ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷонибдорӣ ёфтааст на танҳо ба самти рафъи мушкилоти глобалии сайёра равона шудааст, балки махсусияти минтақаи Осиёи Марказиро ифода менамояд. Агар дар давраҳои аввали соҳибистиқлолии кишварҳои минтақа масъалаи обу энергетика ба яке аз масоили ихтилофангез табдил гашта бошад, пас дар заминаи ташаббусҳои Пешвои миллати тоҷикон ва сиёсати пайгиронаи хориҷӣ имрўз онҳо ба омили наздикшавии мавқеъ ва ҳамгироии кишварҳои минитақа табдил ёфтаанд.
Агар мо аз сиёсати хориҷии Тоҷикистон дар ҳафт соли охир натиҷагирӣ намоем, пас мо бояд як нуктаро дарк намоем, ки дар шароити осебпазирии кишварҳои миллӣ ва шиддат гирифтани хатарҳои муосир дар нимаи дуюми асри XXI ҳифзи субот ва амният яке аз дастовардҳои асосии кишвар ва натиҷаи фаъолияти Пешвои миллат ба шумор меравад. Дар ин самт таҷрибаи талхи Украина барои кишварҳои собиқ Шўравӣ намунаи ибрат мебошад.
Аз ҷониби дигар, муваффақияти сиёсати хориҷӣ ва дипломатияи тоҷик, пеш аз ҳама аз маҳорати барномарезӣ ва дурандешии сарвари он, анъанаҳои давлатдорӣ, арзишҳои фарҳангию маънавӣ ва касбияти кормандони хадамоти дипломатӣ вобаста мебошад. Имрўз истиқрори муносибатҳои дипломатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо 129 кишвари ҷомеаи ҷаҳонӣ, эътирофи расмии истиқлолияти давлатии мо аз ҷониби 170 кишвари сайёра ва узвият дар 51 созмони бонуфузи байналхалқию минтақавӣ дастовардҳои сиёсати дарҳои кушод мебошанд.
Кишварҳои олам ҳангоми тарҳрезии сиёсатҳои дарозмуддат ва интихоби мамлакате ҳамчун шарики стратегӣ, пеш аз ҳама, ба оромиши кунунии он ва заминаҳои субот дар оянда менигаранд. Аз ин нуқтаи назар, Тоҷикистон ба баракати сиёсати сулҳҷўёна ва ваҳдатофари Эмомалӣ Раҳмон, аз тарафи шарикони хориҷии мо кишваре шинохта мешавад, ки ояндаи босубот ва сиёсати устувор дорад. Ин навъи нигариш, бешубҳа, роҳро барои ҳамкориҳои оянда ва сармоягузориҳои дарозмуддат боз намуда, заминасози рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва нақшофарии бештари Ҷумҳурии Тоҷикистон дар минтақа ва ҷаҳон хоҳад буд.
Шарипов А.Н. – дотсенти кафедраи дипломатия ва сиёсати хориҷии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон
