Дар таърихи ташаккул ва такомули ниҳоии худ ҳар як миллат марҳилаҳоеро аз сар мегузаронад, ки дар он доир ба масъалаи ягонагӣ, якпорчагӣ ва иттифоқи байни воҳидҳои маъмурӣ ноил шудан ба мувозинати доимӣ ва муносибати якнавохти ҳамаи қишрҳо ва табақаҳои кишвар муяссар намешавад. Халалдор шудани ваҳдат ҳеҷ гоҳ ба шумораи аҳолӣ ва ҳудуди марзии давлату миллат иртиботе надорад. Дар сурати гум шудани сарриштаи кор ва тафаккури мантиқӣ нооромӣ метавонад як кишвари хурдеро ончунон ба коми даҳшатбори зиддиятҳои худ кашад, ки шаҳрвандонаш дар идроку тааққули воқеият ва раҳоӣ ёфтан аз он як муддат бечораву оҷиз мемонанд.
Тавре ки маълум аст, гузаштагони пурифтихори тоҷикон дар платформаи ягонаи рушди мардумони порснажод ба саҳнаи таърих ворид гардидаанд. Дар доираи назарияи «ихтирои анъанаҳо» (theinventionoftradition)-ро [8, 78] ва марҳалаи густариши ҷаҳонбинии динӣ ва таъсиси давлатҳои миллӣ тамоми суннату анъанаи тоҷикону порснажодон дар матни платформаи фарҳангсолории «Наврўз» ҷамъбаст гардид. Дар доираи ин ҷашни ниёгон 3 унсури асосӣ нақши калидӣ бозидааст: устуравӣ кардани таърих (мифологизация истории), қудсияти забон (сакрализация языка) ва рушди устувори сулолавӣ (перманентное династийное развитие). Ҷомеапазирии васеи қишру табақаҳои гуногун дар матни фарҳанги исломӣ ва эълони баробарии иҷтимоии мусулмонон дар назди Худову пайғамбар ба нерўи тўли садсолаҳо нуҳуфтаи раъияти тоҷиктабор имконияти васеи татбиқи амалӣ дод ва потенсиали ақлонию ҷисмонии онҳоро ошкор кард. Ҳамин буд, ки ниёгони мо дар садаҳои аввали ислом тавонистанд дар тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеаи мусулмонӣ – сиёсӣ, иқтисодӣ, илмию фарҳангӣ чирадаст шаванд ва як зумра олимону фақеҳон, муфассирону муҳаддисон, табибону донишмандони бахши улуми дақиқро тақдими ҷаҳониён кунанд. Аммо шаклгирии консепсияи фарогири ваҳдати миллӣ ва диниро, албатта, амирони сомонӣ анҷом доданд, зеро онҳо мувозанати нозукбинонаи арзишҳои миллӣ ва диниро муайян карда тавонистанд. Бинобар ақидаи коршиносони масоили миллат ва миллатгароии муосир Хобсбаум, Гелнер ва дигарон «тарҷумаи мутуни муқаддас ва ҳамчунин ҷорӣ кардани коргузорӣ ва қонунгузорӣ ба забони миллӣ» яке аз шартҳои аввалини таъсиси давлати миллӣ ва ташаккули миллат аст. Амирони бофарҳанги сомонӣ нахуст тарҷумаи тоҷикии Қуръон ва дигар сарчашмаҳои динию илмиро ба роҳ монда, дар ин раванд пештозони фарҳанги миллӣ ва исломии ғайриарабӣ шуданд. Мактаби тарҷумонии аҳди Сомониён дар фаъол намудани ин раванд саҳми назарраси мусбат гузорид ва тавонист забони тоҷикиро ба абзори қавии давлатсозӣ ва миллатсозӣтабдил диҳад, ҳудуди мувозинати мантиқиро байни унсурҳои динӣ ва миллӣ таъйин кунад. Дар натиҷа забони тоҷикӣ дар минтақаи густариши ислом барои худ мақоми бебозгашти қудсиятро касб карда, ба унсури фарҳангофарин ва ҳувиятсоз мубаддал гашт, ки он то ибтидои асри ХХ ҳифз гардид. Ҳамин адабиёти насри классикӣ доир ба улуми қуръонию исломӣ ва шеъри ноби тоҷикӣ ду омили асосии нигаҳдорандаи забони тоҷикӣ мебошанд, кито имрўз қудсияти онро таъмин карда истодаанд. Ва ҳамаи касоне, ки худро мансуб ба нажоди порсигўён медонанд, ҳангоми мутолиаи назму насри ёдшуда тамоми матлабро мефаҳманд ва ба ҳеҷ гуна шарҳу тавзеҳи ибораву истилоҳот ниёз надоранд.
Аммо дар бораи ба миён омадани консепсияи ваҳдати миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон баъд аз пошхўрии Иттиҳоди Шўравӣ бояд гўем, ки ҳангоми расидан ба истиқлолияти давлатӣ дар баробари мақомоти амалкунандаи сиёсӣ боз ду гурўҳи асосии қудратхоҳ рўи кор омад: яке нерўи зиёини эҷодкори дунявӣ, ки дар пояи пуштибонӣ аз мақоми давлатӣ гирифтани забони тоҷикӣ, арзишҳои миллӣ ва фарҳангӣ фаъолият мекард; ва дигаре, рўҳониёни исломгаро, ки худро ходими ягонаи давлату мусулмонони Тоҷикистон меҳисобиданд ва ба пиндори худ, ҳеҷ даъвои сиёсӣ не, балки нияти ислоҳоти динию ахлоқии ҷомеаро доштанд. Ин ду нерўи сиёсӣ ба зудӣ сарпарастони хориҷӣ пайдо карданд. Хушбахтона, аксари зиёиёни пешқадами тоҷик ғаразҳои сиёсии хоҷагони берунаро ба зудӣ дарк карданд, вале исломгароёни сиёсӣ ба “хизмат” омода будани худро бо ниҳоду нерўҳои беруна барои расидан ба қудрати сиёсӣ эълон намуданд. Аслан аз таҷрибаи истеҳсолӣ ва идеологӣ гузаштани созмону аҳзоб ва ҳаракату ҷамъиятҳои мансуб ба дини ислом солҳои 80-уми асри гузашта дар Афғонистон таҳаққуқ пазируфт. Корбурди атеизми динӣ дар сиёсати Иттиҳоди Шўравӣ ва ба Афғонистон даромадани нерўҳои низомӣ ба оташи ин бадбинӣ равған рехтан гирифт. Пешвоёни муқовимати тундхўёнаи динӣ режими ҳукмрони Афғонистон ва пуштибонони шўравии онҳоро “душман ва ашрор” ном ниҳоданд. Дастгирии сиёсӣ ва молиявии ҳаракатҳо, ҳизбҳо ва гурўҳҳои исломии ба ном миллӣ, вале дар асл ифротгаро, тундгаро ва қудратхоҳ дар сатҳи байналмилалӣ Афғонистонро ба ҷабҳаи муборизаи ду нерўи ҷаҳонӣ – капитализм ва сотсиализм табдил дод. Барои шикаст додани нуфузи шўравӣ дар Афғонистон Лоиҳаҳои сершумори исломӣ пешниҳод шудан гирифт, ки тамоми маводи он аз ҷониби коршиносони хориҷӣ ба забони форсии дарӣ омода карда мешуд. Дар солҳои 80-90-ум асри ХХ дар заминаи бўҳрони ҷанги Афғонистон ва суст шудани пояҳои идеологияи давлатӣ на танҳо дар байни пайравони ислом, балки дар миёни мўътақидони дину конфессияҳои амалкунандаи дигари ҷомеаи шўравӣ ҳам як ривоҷу равнақи бесобиқаи ҷаҳонбинии динӣ боло гирифт. Баъди берун овардани нерўҳои шўравӣ аз Афғонистон даъвоҳои қудратхоҳӣ вамавқеъгирии сиёсию динӣ дар фаъолияти аксари ҳизбу созмонҳои исломӣ рангу тобиши тамоман дигар касб кард ва дар зери таъсири вазъияти сиёсию иҷтимоии Эрону Афғонистон дар ҷумҳуриҳои исломии Иттиҳоди Шўравӣ ҳам овози ҳаводорону пуштибонони ислом баланд шудан гирифт. Ба арсаи сиёсат омадани ҷараёнҳои динию мазҳабӣ дар ду ҷумҳурии собиқ Иттиҳоди Шўравӣ – Озарбойҷон ва Тоҷикистон ҳам обрўю эътибори исломро коста кардва ҳам ба ваҳдати миллӣ ва пайвандҳои суннатию таърихии ин ду миллат зарбаи чонкоҳ ворид намуд.
Вазъияте, ки дар оғози истиқлолияти ҷумҳурии мо падид омад, ба ҳукми тақдир ё таври тасодуф бо омилҳои таназзули давлати Сомониён як айнияту монандӣ пайдо кард. Дар ҳамон даврони дур ҳам, ба қавли донишманди тоҷик Ҳақназар Назаров арбобони давлатию шахсиятҳои рўҳонӣ “ба ҷойи он, ки ҳиммат ва заҳмати худро барои ҳаллу фасли масъалаҳои миллию давлатӣ ва бартараф кардани шўру ошўбҳо ва ҳамлаю ҳуҷумҳои душманони хориҷӣ сафарбар кунанд, баръакс ҳар кадом мубталои ғаразҳои шахсӣ ва манфиатҳои иҷтимоии худ шуданд”[6, 61]. Дар замони муосир доир ба омўзиши ҳамаҷонибаи таъриху фарҳанги давлати Сомониён корҳои таҳқиқотии зиёд анҷом дода шудааст. Аз он ҷумла, дар ҷамъбасти хулосавии сабабҳои суқути давлати муқтадири Сомониён омилҳои зеринро зикр кардаанд: ваҳдату ягонагӣ дар байни роҳбарияти олии давлат ва сулолаи ҳукмрон ба хотири расидан ба тахту тоҷ заиф шудан гирифт;гвардияимиллии Сомониён, киазшуморисарбозоникироява ғуломонитурктабор иборат буданд, дарлаҳзаҳоиҳалкунандатакягоҳу сипари давлат шуда натавонистанд; муборизаи як қаторҳокимони худкомаи вилоятҳо барои худмухторӣ боиси сустгардиданиҳокимиятимарказӣ ва шиддат гирифтани ихтилофоти берунӣвадохилӣгардид; фаъолияти зиддимиллӣ ва иғвогароёнаи баъзегурўҳҳоирўҳониён дар роҳи пешгирӣ намудан ва куфр донистани талошҳои мардум барои ҳимояи истиқлолияти миллӣсуқутидавлатиСомониёнроногузир гардонид [5, 103];сабабидигари фурўпошиидавлатшиддат гирифтани фишориқувваҳоиберунадаршароити бўҳрони сиёсии дохилӣ буд. Шигифтовар он аст, ки ин ҳақиқати талхи таҷрибаи рўзгор дар солҳои 90-уми асри ХХ дар шаклу муҳтавои андаке дигаргун боз гиребонгири давлати ҷавони Ҷумҳурии Тоҷикистон шуд. Афсўси дигар он аст, ки раванди кашмакашҳои дохилӣ ва эълони озодиҳои демократӣ ба шаклгирии тафаккури исломи сиёсӣ замина муҳайё сохт ва тадриҷан ба таъсиси ҳизби динӣ оварда расонид. Ин ҳизб арзишҳои воло ва муқаддасоти диниро танҳо ва танҳо барои расидан ба ғаразҳои сиёсӣ истифода мебурд ва таъсиси ҳизбро аз нигоҳи дин асоснок менамуд, вале тасаввуроти бисёрҳизбию ҷаҳонбиниии дигарро эътироф намекард. Мутаассифона, пешвоёни созмонҳои ҳизбӣ тавонистанд дар мағзи ҷавонон ақидаи ботилеро ҷойгузин намоянд, ки маҳз таъсиси давлати исломӣ ва арзишҳои қурунивустоӣ ба унвони як роҳи беҳтарини ҳалли тамоми мушкилоти иҷтимоӣ дар зиндагии онҳо пазируфта шавад. Маълум аст, ки дар доираи тафаккури динӣ мунҳасир кардани равандҳои ҷамъиятӣ ҳеҷ вақт боиси пешрафт шуда наметавонад ва ин ҳолат дар вазъи муҳтоҷию дастнигарӣ нигоҳ доштани шаҳрвандони ҷумҳуриро осон мегардонад.Таърих гувоҳ аст, ки дар солҳои 1992-1997 ҳар чизе, ки шуданӣ буд, шуд. Дар вазъияти сиёсӣ-иҷтимоии солҳои 90-ум дар кишвари мо тамоми заминаҳо барои бархўрди бардавоми мусаллаҳона ва аз байн бурдани давлати миллии тоҷикон вуҷуд дошт, зеро гурўҳҳои мусаллаҳи мухолиф ташнаи хуни якдигар буданд. Қумондонҳои саркаш аслан ба сухани касе эътибор намедоданд. Тибқи таълимоти ҷомеашиносии муосир дар давраҳои ҳассос дар қишри роҳбарии ҷомеа бояд “ақаллияти созанда (creative minority)” [4, 145] пайдо шавад, ки қудрати посухи муносиб ва саривақтӣ додан ба ин чолишу хатарҳои дохилию беруниро дошта бошад. Маҳз ин ақаллияти фаъол ва созанда бақо ва пойдории давлат ва фарҳанги миллиро таъмин карда метавонад. Хушбахтона, Сарвари давлат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намунаи беҳтарини пешвои ин гуна ақаллияти созанда дар марҳилаи тақдирсози миллати мо гардиданд, ки новобаста аз таҳдиди хатарҳо ба ҷони худ тавонистанд масъулияти сангини посух додан ба хатару чолишҳои барои давлати ҷавони миллии тоҷикон ҳалокатборро ба дўш гиранд. Ва дар ниҳояти кор мардуми шарифи Тоҷикистонро ба санаи фараҳбахши 27 июни соли 1997расонанд. Ҳарчанд Тоҷикистон 18 сол аст, ки дар шароити сулҳу субот ва истиқрори миллӣ кору фаъолият мекунад, вале таъсири нооромиҳои солҳои 90-уми қарни гузашта дар рушди сиёсӣ ва иқтисодии кишвар бараъло эҳсос мешавад. Ин ҳолат аз ҳама бештар «дар осебпазирии насли ҷавон ба раванду ҷараёнҳои номатлуб ва гароиши онҳо ба ҳизбу ҳаракатҳои ифротӣ» [2, 98] зоҳир мегардад. Бояд эътироф намуд, ки ифротгароӣ ва экстремизми диние, ки дар шакли ДИИШ зуҳур кардааст, ба яке аз проблемаҳои глобалии ҷаҳони муосир табдил ёфтааст. Масъалаи ба сафи муҷоҳидини дурўғини «давлати исломӣ» пайвастани ҷавонон дар ҷумҳурӣ, минтақа ва қаламрави ИДМ хусусияти ташвишовар касб карда истодааст» [7, 12]. Иштироки шаҳрвандони кишварҳои аъзои ИДМ дар ҷангҳои Сурия ва Ироқ аз он шаҳодат медиҳад, ки дар сохтори ин ташкилоти террористӣ як механизми тавонои «ҷалб кардани» хориҷиён вуҷуд дорад.Директори Институти шарқшиносии Академияи илмҳои Россия В. Наумкин ин равандро ташвишовар баҳогузорӣ намуда, зарурати таҳияи як стратегияи фарогири пешгирии онро ҳам ҳангоми «баромад» ва ҳам ҳангоми «даромад»-и ҷангиён пешниҳод намудааст. Сарчашмаҳои муътамад иттилоъ медиҳанд, ки ҳоло дар зери ливои сиёҳи «давлати исломӣ» 80 ҳазор нафар – 50 ҳазор дар Ироқ ва 30 ҳазор дар Сурия ҷанг карда истодаанд. ДИИШ имрўз бо 5 забони аврупоӣ адабиёти таблиғотӣ нашр мекунад, ки ҷалби шаҳрвандони хориҷиро афзун карда истодааст. Аз ҷониби дигар сиёсати рафтуомади озоди шаҳрвандон ба кишварҳои хориҷӣ назорати ин равандро сахт мушкил гардонидааст. Муайян кардан мушкил аст, ки шахси раҳсипор ба кишвари хориҷӣ, масалан Туркия барои истироҳат рафта истодааст ё ҷанг кардан?!
Проблемаи бузурги дигарро низоми хабарпаҳнкунии Твиттер, Фейсбук ва Ютуб эҷод карда истодааст. Ин тори анкабути иттилооти ҷаҳонӣ асосан кишварҳоеро ҳадафи ҳамлаи худ қарор медиҳад, ки мардумаш мушкилоти иҷтимоию иқтисодӣ доранд. Ин тарзи корбарӣ як ҳалқаи сарбастаро мемонад, ки ошкор ва пешгирӣ карданаш осон нест. Ин ҷо шахс ё ниҳоде, ки ҷавононро ба ҷанг сафарбар мекунад, нопадид мемонад.
Муаммои сарпечидаи дигар он аст, ки ангезаи асосии ин вабо ҳама вақт ҳавасмандии пулӣ нест. Ҳолатҳои зиёдеро медонем, ки шахсони сарватманд дороиҳои худро фурўхта, барои ҷанг ва ҷойи зиндагӣ ихтиёр кардан ба «давлати исломӣ» меоянд. Таҳдиди воқеӣ дар он аст, ки «давлати исломӣ» як модели маҷҳулеро пешниҳод кардааст, ки то ҳанўз решаҳои ҷаззобияти он комилан баҳогузорӣ нашудааст. Ин ҳолати равониро ҳанўз Мавлоно «Ин кист ин, ин кист ин, ҳозо ҷунуну-л-фосиқин» номгузорӣ карда буд, ки дар истилоҳи ҷомеашиносӣ «синдроми пасазҷангӣ» (постконфликтный синдром) ном дорад ва бояд самараи талхи инқилобҳои «баҳори арабӣ» бошад. Хатари ҷиддӣ боз дар он аст, ки пешниҳоди позаҳри муборизаи бодалел бар зидди «давлати исломӣ», ҳатто дар байни рўҳониёни мо бисёр заиф аст ва дар ин вазъияти сарпечида бар сари онҳо санги маломат задан ҳам дуруст нест. Далелҳое, ки аз ҷониби олимону коршиносон ҳам пешниҳод мешавад, қонеъкунанда нест, зеро дар ҷомеа созмонҳо ва гурўҳҳои зиёде пайдо шудаанд, ки онҳо на он чизеро мегўянд, ки ба салоҳи кор аст, балки ончунон рафтор мекунанд, ки ба таври ғайри мустақим боиси ҷалб гардидани одамони норозӣ ба сафи ин ташкилоти террористӣ мешаванд. Таъсиргузории ақидаҳои «давлати исломӣ» дар кишварҳои ҷангзада ва аз нигоҳи сиёсӣ ноором, ба мисли Афғонистон хеле зиёдтар аст. Дар сурати васеъ шудани минтақаи нуфузи «давлати исломӣ» хатари пайдо шудан ва ҳамоҳангии бахшҳои хурди он дар кишварҳои дигар вуҷуд дорад. Бадбахтии дигар он аст, ки «давлати исломӣ» дар миқёси ҷаҳонӣ ба як бренди мўд дар соҳаи иҷтимоиёт табдил ёфтааст. Мубориза бар зидди «давлати исломӣ» аз ҷониби кишварҳои абарқудрат ва минтақа ҳам муташаккилона нест. ИМА муборизаи худро дар шакли зарбаҳои ҳавоӣ ба роҳ мондааст, ки камтаъсир ва бенатиҷа мебошанд. Ҳама мехоҳанд дармони ин вабои асрро пайдо кунанд, вале ҳеҷ кишваре барои анҷом додани амалиёти ҷангӣ бо истифодаи нерўҳои хушкигард ҷуръат намекунад. Ин таъхир карданҳо боиси сайқал ёфтани таҷрибаи ҷангии муҷоҳидини даҳшатафкани «давлати исломӣ» шуда истодааст.
Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин вазъияти мураккаби сиёсӣ бо такя ба таҷрибаи сулҳофаринии солҳои 90-уми асри гузашта ва консепсияи мукаммали ваҳдати миллии худ фаъолияти ниҳодҳои қудратӣ ва шабакаҳои илмию таҳлилӣ ва иҷтимоиро васеъ ба роҳ монда, тамоми имкониятҳоро барои паст кардани шиддати ифротгароӣ, терроризми динӣ ва решакан кардани гароиши ҷавонон ба сафи ташкилоти террористии «давлати исломӣ» сафарбар карда истодаанд. Албатта, барои расидан ба ин ҳадафҳо мушкилоти зиёде дар масъалаҳои ташкилию маъмурӣ ва фаҳмондадиҳию ҳамоҳангсозӣ вуҷуд доранд. Консепсияи ваҳдати миллӣ имрўз ба хотири ҳифзи манфиатҳои давлатдории миллӣ ва пойдории сулҳу субот бояд рисолати сиёсию иҷтимоии худро бори дигар ба маърази кору пайкори созанда барорад ва аз нигоҳи илмию назариявӣ собит намояд, ки пазируфтории мафкура ва ҷаҳонбинии беруна, кўркўрона ва булҳавасона пайравӣ кардан ба ҳизбу ҷараёнҳои ифротӣ ба ҷуз пушаймонию саргардонӣ меваи дигаре ба бор намеоварад. Бояд ҷомеаи ҷаҳони мутамаддин бидонад, ки дар ҳамон солҳои мудҳиши 1992-1995 миллати тоҷик тамоми масъулияти мубориза бар зидди ифротгароӣ ва терроризми диниро ба дўши худ гирифта, бар ивази қурбониҳои ҷонӣ ва хисороти бузурги иқтисодию молиявӣ садди роҳи ин раванди номатлуб шуд ва паҳншавии онро дар минтақа ва дигар кишварҳои аъзои ИДМ муваффақона пешгирӣ кард. Насли ҷавони мо бояд боварӣ дошта бошад, ки ин равандҳои зукомшакл падидаҳои муваққатӣ аст ва ба зудӣ чеҳраи ҳақиқии созмону ҳаракатҳои ифротӣ ва шабакаҳои динии фармоишии онҳо ошкор хоҳад шуд.
Ф. Розиқов , Ф.Баротзода дотсентони кафедраи минтқашиносии хориҷии факултети муносибатҳои байналхалқӣ
Адабиёти истифодашуда:
- Балъамӣ Абўалӣ. Таърихи Табарӣ. – Теҳрон, «Замон», 2011. – Дар 2 ҷилд. – Ҷ. 1.
- Ваҳдат ва раванди гуфтугўи тамаддунҳо. – Д.: «Адиб», 2015.
- «Московский комсомолец», 8 июля 2015 г.
- Муқаддима ба назарияи миллатшиносӣ: маҷмўаи мақолаҳо / Зери назари профессор С. Сафаров. – Душанбе, «Ирфон», 2012.
- Мюллер А. История ислама. – М.: Астрел, 2004. – В 4-х томах. – Т. 3.
- Назаров Ҳ. Авомили сууд ва суқути давлати Сомониён. – Д.: «Ирфон», 1999.
- Россия и исламский мир: историчекая ретроспектива и современные тенденции. – М.: ИВ РАН, Крафт, 2010.
- Хобсбаум Э. Нации и национализм после 1780г. – СПб.: «Алетея», 1998.
